اساطیر و افسانه های عید نوروز ، از جمشید شاه تا حاجی فیروز
به گزارش همیار مشاوره، در این مطلب قصد داریم به افسانه های عید نوروز و ریشه های این عید مهم برای ایرانیان بپردازیم. برای ما ایرانی ها و البته برای پارسی زبان های کل جهان، نوروز یک جشن باستانی و سرآغاز سال تازه است. این جشن یا عید، به خاطر قدمت بسیار طولانی اش، اساطیر و افسانه های زیادی هم در پی دارد. اگر چه ایرانی ها از گذشته های بسیار دور، اعیاد و جشن های زیادی را در تقویم خود داشته اند، اما نوروز از همه این جشن ها مهم تر و باشکوه تر برگزار می شده است. در این مقاله از مجله خبرنگاران به آنالیز اساطیر و افسانه های عید نوروز و مبداء و فلسفه نوروز خواهیم پرداخت. با سرویس سبک زندگی همراه باشید.
عید نوروز چیست؟
اگر قرار باشد به یک غیرفارسی زبان یا غیر ایرانی فقط شرح بدهید که عید نوروز چیست، اولین چیز یا شاید تنها چیزی که به ذهنتان می رسد، آغاز سال نو است. در اصل نوروز به معنی روز نو یا روز نو است و تاریخ شناسان قدمت آن را به دوران پیش از مادها و هخامنشیان می رسانند.
این عید آیینی علاوه بر دوره هخامنشی در طول دوره های مختلف تاریخی مثل اشکانیان، ساسانیان و دوران پس از ظهور اسلام هم با شکوه هرچه تمام تر برگزار شده است. البته در کهن ترین کتاب زرتشتیان یعنی اوستا، نامی از از نوروز آورده نشده است و علت آن را دینی بودن مضمون کتاب اوستا دانسته اند. در حالی که نوروز یک جشن ملی و مردمی به حساب می آمده است.
در تقویم خورشیدی، نوروز با هرمزد روز در ماه فروردین مصادف است؛ یعنی ماه فروردین روز هرمزد. بد نیست بدانید اولین روز از هر یک از ماه های 12 گانه ایرانی، روز اورمزد یا هرمزد نام دارد. دیگر روز های ماه هم به نام دیگر ایزدان دین زرتشتی، نام گذاری شده است.
مبدأ جشن نوروز از چه زمانی است؟
بنا بر اسطوره ها و افسانه های عید نوروز، نخستین بار نوروز در زمان جمشید شاه جشن گرفته شد. (جمشید نخستین پادشاه اساطیری ایرانی است که با نام او در تاریخ واقعی برخورد نمی کنیم، به همین دلیل هم به عنوان پادشاه اساطیری شناخته می شود. نام جمشید در اوستا به عنوان پادشاه نیک سرشتی که ایران را از گزند اهریمن و خشکسالی محافظت می نماید، آورده شده است.)
در فلسفه نوروز، بنا بر اساطیر ایرانی، بعد از این که جمشید اهریمن را شکست می دهد، خشکسالی از سرزمین ایران دور می شود و برکت و فراوانی جای آن را می گیرد. مردم این روز را به عنوان نوروز نامگذاری می نمایند و آن را جشن می گیرند. در ادبیات کهن ایرانی و در کتاب هایی مثل شاهنامه، تاریخ طبری و در نوشته های ابوریحان بیرونی هم جمشید به عنوان موسس و بنیانگذار نوروز شناخته می شود.
اسطوره ها و افسانه های عید نوروز
همانطور که گفته شد، اسطوره ها و افسانه های عید نوروز کم نیستند و به خاطر مهم بودن این روز در تقویم ایرانی ها، در هاله ای از داستان های واقعی یا اسطوره ای و نمادین قرار گرفته است. اما افسانه های عید نوروز شامل چه چیزهایی هستند؟
اسطوره آفرینش در ایران باستان
برای ایرانیان باستان، عید نوروز به عنوان یک جشن ملی، بزرگداشت آفرینش اولین نمونه انسان است. پیش از آفرینش انسان، بنابر اساطیر زرتشتی، اورمزد 6 پیش نمونه یا نمونه اولیه از موجودات آرمانی یا مینویی را در 6 زمان با فاصله های نامساوی در طی یک سال می آفریند.
جشن آفرینش آسمان به عنوان نخستین آفریده اهورایی، 11 تا 15 اردیبهشت، جشن آفرینش آب، 11 تا 15 تیرماه، جشن آفرینش زمین، 11 تا 15 شهریور، جشن آفرینش گیاه، 26 تا 30 مهر، جشن آفرینش گوسفند به عنوان چهارپای مفید در میانه زمستان و جشن آفرینش پیش نمونه انسان اولیه با نام کیومرث یا گیومرتن در 5 روز پایانی سال برگزار می شده است. نوروز در این اسطوره، جشن سالگرد آفرینش انسان به عنوان کمک دهنده اورمزد برای شکست دادن اهریمن است.
نیایش ایزد گرمای نیمروز یا رَپیتوَن
اگر کمی با اساطیر ایرانی آشنایی داشته باشید، احتمالا ایزد رپیتون را می شناسید. این ایزد یکی از مهم ترین ایزدهای دین زرتشتی است که گرما و روشنی می بخشد. رپیتون در اصل به معنای گرمای نیمروز یا گرمای جنوب است. این ایزد با اسطوره شب یلدا هم گره خورده است. چون در ابتدای زمستان و با فرا رسیدن یلدا به زیر زمین می رود و آب های زیر زمینی را گرم نگه می دارد تا برای فصل بهار و زندگی دوباره درختان، زنده بمانند و نمیرند.
ایزد رپیتون در فصل بهار برمی شود و بازگشت او، نمادی از پیروزی نیکی بر بدی یا پیروزی گرما بر سرما یا حتی پیروزی بهار بر زمستان است. جشن نوروز به عنوان یک جشن ویژه که پیشکش هایی را برای این ایزد به همراه دارد، شناخته می شود.
بازگشت روان درگذشتگان
آیا از اسطوره گره خورده با خانه تکانی خبر دارید؟ یا از اسطوره چهارشنبه سوری و روشن کردن آتش؟ همه این ها ریشه در اساطیر کهن پارسی دارند. جشن نوروز، جشن بازگشت روان یا فروهر مردگان یا درگذشتگان هم شناخته می شود. فروهر نوعی از روان است که نقش همزاد آدمیان را دارد و قبل از آفرینش صورت جسمی انسان، آفریده شده و بعد از مرگ به جهانی دیگر رهسپار می شود.
فروهرها در اساطیر ایرانی، هر سال یک بار اجازه دارند که به زمین برگردند و به بازماندگانشان سر بزنند. البته که فروهرها به همان شکل فروهری و نه جسمی، فرود می آیند. بازماندگان روان ها یا فروهرهای درگذشته، برای خوشامدگویی از این فروهرها، خانه های خود را تمیز می نمایند تا روان درگذشتگانشان، از تمیزی و آراستگی خانه ها شاد شود و فروهرها برکت خود را به خانه فرود آورند. این همان فلسفه گره خوره با خانه تکانی در فرهنگ ایرانی ها است.
از سوی دیگر، بازماندگان برای این که این فروهرها راه خانه خود را گم ننمایند، در 5 روز پایانی سال، که روز فرود فروهرها است، روی پشت بام خانه های خود را آتش روشن می نمایند. بعلاوه در این روز از خانه خود خارج نمی شوند تا فروهرها به خاطر نبود صاحبخانه در خانه، ناخشنود و ناراضی نشوند.
جشن آتش افروزی در شب چهارشنبه یکی از جشن های جانبی نوروز شناخته می شود که با نوروز پیوند خورده است. بد نیست بدانید که کلمه سوری در چهارشنبه سوری به معنی سرخ است و این سرخی هم از آتش می آید و هم از تحرک و انرژی که در این روز وجود دارد.
نوروز؛ جشم به پادشاهی رسیدن جمشید
با پادشاهی جمشید، پایه های دین زرتشتی قوت گرفت. بعد از یک دوره خشکسالی و سرمای طولانی که بنابر اساطیر زرتشتی، جمشید توانست نمونه های برتر حیوان، گیاه و انسان را از شر نابودی نجات دهد، جمشید دوباره بر تخت پادشاهی نشست و باران آغاز به باریدن کرد. آب ها راه افتادند و در این روز جمشید دستور ساخت جوی ها و آبراه ها را به خاطر فراوانی آب صادر کرد.
مرگ و رستاخیز سیاوش
در باورهایی اسطوره ای مربوط به باروری و زاد و ولد، ایزدانی مشهور به ایزد گیاهی وجود داشته اند که مرگ آن ها نماد زمستان و زنده شدن دوباره آن ها، نماد بهار و زنده شدن طبیعت است. سیاوش به عنوان ایزد گیاهی ایرانی یا ایزد شهید شونده در میان بومی های ساکن در ایران و دین های آسیای غربی شناخته می شود.
در هنگام شهادت این ایزد، عزاداری های عمومی بر پا و شامل سینه زنی، زنجیر زنی، زاری، زخم زنی به خود می شده است. بنا بر اسناد تاریخی، زمان انجام این عزاداری ها، قبل از نوروز بوده است که مردم به سوگ سیاوش می نشستند و بعد از رسیدن نوروز، به جشن و شادی می پرداختند و زنده شدن سیاوش را جشن می گرفته اند.
افسانه حاجی فیروز یا خواجه پیروز
احتمالا برای خیلی ها، حاجی فیروز بیشتر از دیگر شخصیت های نمادین یا افسانه ای مرتبط با عید نوروز شناخته شده است. این شخصیت که سر و رویی سیاه و لباسی قرمز به تن دارد و با دایره زنگی نوید رسیدن بهار را می دهد، همان سیاوش یا ایزد شهید شونده است که در اسطوره های ایران باستان، با کشاورزی عجین شده و ایزد گیاهی است.
سنت عید نوروز چیست؟
به مرور زمان، به جشن عید نوروز مواردی اضافه یا حذف شد و به نوعی این عید هم مثل دیگر اعیاد راستا تکاملی خود را پیمود. در میان سنت های عید نوروز، پهن کردن سفره هفت سین یکی از مهم ترین ها است. هر یک از اجزای این سفره نمادهای خاصی دارند که به فرهنگ کهن ایرانی برمی شود.
جمع شدن دور این سفره و گرامی داشتن این مناسبت، عیدی دادن و دید و بازدید در روزهای عید نوروز هم از رسوم و سنت های نوروزی است. علاوه بر این ها، بیرون زدن از خانه در روز سیزدهم فروردین و گره زدن سبزه، از کارهای مرسوم در این روز است که به عنوان یک سنت قدیمی، دلایل متعددی برای آن ذکر شده است.
معروف ترین علتی که برای برگزار کردن سیزه بدر آورده می شود، به در کردن یا دور کردن نحسی این روز است و گره زدن سبزه هم نمادی از گره زدن زندگی به طبیعت دانسته شده است.
مهمترین پیغام نوروز چیست؟
عید نوروز برای ایرانی های سراسر جهان با شادی و سرزندگی پیوند خورده است. شاید مهمترین پیغام نوروز را بتوان غنیمت شمردن فرصت زندگی و شاد بودن در این ایام دانست.
سوالات متداول
نوروز از چه زمانی در ایران برگزار می شده است؟
تاریخ برگزاری جشن نوروز بنا بر اسناد تاریخی به دوران مادها و هخامنشیان می رسد.
نوروز چه روزی است؟
نوروز در اصل به معنی روز نو است و به عنوان اولین روز از سال نو جشن گرفته می شود. در تقویم خورشیدی، نوروز با هرمزد روز در ماه فروردین مصادف است.
منبع: افق کوروش